جمهوری آذربایجان، دوست نزدیک اسرائیل

اکثر کشورهای مسلمان، اسرائیل را به خاطر جنایات جنگی‌اش در غزه محکوم کرده‌اند درحالی که آذربایجان به خاطر سکوت نسبی‌اش متمایز است.
باکو که به زودی توجه جهانی بیشتری را به خود جلب خواهد کرد و خود را برای میزبانی Cop29(کنفرانس سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیمی) در ماه نوامبر آماده می‌کند، مدت‌هاست که نسبت به بسیاری از همسایگان خود از روابط نزدیک‌تری با اسرائیل برخوردار و در سال‌های اخیر، روابط این دو کشور بیشتر شده است.

اسرائیل در حال حاضر مقصد اصلی نفت خام آذربایجان است، و از سویی دیگر سلاح‌های کلیدی برای پیروزی باکو در جنگ قره‌باغ ۲۰۲۰، توسط اسرائیل تامین می‌شد.
روابط نزدیک آذربایجان و اسرائیل صرفاً بر اساس مزایای اقتصادی نیست. فراتر از دستاوردهای مادی، اتحاد آن‌ها بخاطر منافع ژئوپلیتیکی متقابل، به ویژه در رابطه با ایران، تقویت می‌شود.
اسرائیل آذربایجان را “شریک استراتژیک” خود می‌داند و هر دو از روابط تاریخی نزدیکی برخوردارند. پس از فروپاشی شوروی، و زمانی که آذربایجان در سال ۱۹۹۱ استقلال خود را اعلام کرد، اسرائیل یکی از اولین کشورهایی بود که به عنوان یک کشور جدید، آن را به رسمیت شناخت. وجود جامعه‌ای کوچک از یهودیان (بین ۷۰۰۰ تا ۱۶۰۰۰ نفر) در آذربایجان، حاکی از ارتباط فرهنگی این دو کشور نیز هست، اما روابط سیاسی همیشه در اولویت بوده است.

بنیامین نتانیاهو اولین نخست‌وزیر اسرائیل بود که در سال ۱۹۹۷ به آذربایجان سفر کرد و از آن زمان همکاری‌های تجاری و امنیتی این دو کشور افزایش یافته است. در اواسط دهه ۲۰۰۰، آذربایجان با صادرات نفت به شرق مدیترانه و تجارت تسلیحات و اقلام نظامی در دریای خزر، به پنجمین شریک تجاری بزرگ اسرائیل تبدیل شد.
امروزه آذربایجان، در همسایگی قزاقستان، ۶۰ درصد نفت خام مورد استفاده اسرائیل را تامین می‌کند.

برای اسرائیل، نقد و بازخواستی درکار نیست

اسرائیل معتقد است، با داشتن کشوری با اکثریت مسلمان بعنوان شریک، ممکن است انزوای دیپلماتیکش در جهان اسلام کاهش یابد. این مسئله به ویژه از زمان آغاز جنگ غزه نمایان شده است.
در حالی که اکثر کشورهای مسلمان در انتقادات خود صریح بوده‌اند، دولت الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، به طرز شگفت‌آوری سکوت کرده است. علی‌اف در ماه فوریه در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ با اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهوری اسرائیل، دیدار کرد و از زمان آغاز جنگ غزه هیچ انتقاد عمومی از اسرائیل نکرده است.

روشن محمداف، روزنامه نگار و تحلیلگر ساکن باکو، حتی از ممنوعیت واقعی اعتراضات علیه اسرائیل توسط دولت دیکتاتور علی‌اف خبر می‌دهد.
باکو نسبت به رنج فلسطینیان بی‌تفاوت است با اینکه فلسطین را به رسمیت می‌شناسد و میزبان سفارت آن است. این کشور از حامیان حل اختلافات دو کشور بوده و از زمان آغاز جنگ از قطعنامه‌های سازمان ملل متحد برای آتش‌بس حمایت کرده است.
اما باکو عامدانه سیاست متعادلی در پیش گرفته است: ابراز همدردی با فلسطینیان بدون انتقاد بیش از حد از اسرائیل.
باکو برای غزه دغدغه کمتری دارد، برای اینکه اسرائیل ثابت کرده که برایش متحد مفیدی است:

اولین مورد درگیری با همسایه‌اش ارمنستان است. اسرائیل با ارائه سلاح‌های کلیدی به باکو کمک کرد تا ارمنستان را در جنگ قره‌باغ ۲۰۲۰ شکست دهد. اسرائیل از آن زمان همکاری نظامی خود را با آذربایجان عمیق‌تر کرده است. اسرائیل تکنولوژی مدرن پهپادی را برای باکو فراهم کرده و نیز تبادل اطلاعات سیاسی و نظامی بین این دو کشور افزایش یافته است. همچنین شرکت‌های اسرائیلی نیز جهت سرمایه گذاری در بازسازی ناگورنو-قره‌باغ پیشتاز بودند.

در طول جنگ قره‌باغ، حمایت اسرائیل از آذربایجان ارتباط نزدیکی با دومین نگرانی فوری آذربایجان داشت؛ یعنی همسایه جنوبی آن، ایران. زیرا هر دو کشور نگرانی های ژئوپلیتیکی در مورد ایران دارند.
تهران از ارمنستان در چندین دهه درگیری با آذربایجان حمایت کرد، با وجود اینکه ارمنستان کشوری با اکثریت مسیحی است که با کشوری با اکثریت مسلمان مبارزه می‌کند. این امر منجر به سردی روابط بین تهران و باکو شده است و تا حدودی توضیح می‌دهد که چرا علی‌اف از ایجاد روابط با رقیب دیرینه ایران، اسرائیل، خوشحال است.

این خصومت متقابل حتی باعث شده است که ایران از گروه های اسلامی در آذربایجان حمایت کند و باکو آذری‌های ایرانی را تشویق کند تا برای جدایی طلبی تلاش کنند، اما موفقیت زیادی نداشته است.
مثل اسرائیل که با احتیاط و بی‌سروصدا از برخی گروه‌های کرد در عراق حمایت می‌کند. اسرائیل اهمیت حمایت از نیروهای ضد تهران درامتداد مرز ایران را دریافته است.

فصل جدید روابط

شایان ذکراست، شکست ارمنستان در سال ۲۰۲۰ و فروپاشی ناگورنو-قره‌باغ ارمنستان در سال ۲۰۲۳، محاسبات تهران را تا حدودی تغییر داده است. بلافاصله پس از جنگ، ارمنستان نیروهای نظامی مجهز خود را در امتداد مرز قفقاز به عنوان یک عامل بازدارنده مستقر کرد تا از پیشروی آذربایجان جلوگیری کند. هدف این بود که از اتصال آذربایجان به استان غیر مجاور خود، نخجوان، که در جنوب ارمنستان قرار دارد، جلوگیری شود.
از آن پس، تهران روش‌های تهاجمی کمتری را پیش گرفته است؛ مانند توافق سال گذشته که طی آن آذربایجان اجازه پیدا کرد تا از طریق خاک ایران به نخجوان دسترسی داشته باشد؛ بدین منظور که جاه‌طلبی آذربایجان برای تسخیر “کریدور زنگزور”، (منطقه ای در ارمنستان) را کاهش دهد.

آن‌ها همچنین با احداث احتمالی راه‌آهن جدید بین روسیه و هند آن هم از طریق خاک ایران و آذربایجان موافقت کرده‌اند، و این در حالیست که مقامات از “فصلي جدید” در روابط باکو و تهران صحبت کرده‌اند.
البته این اتفاق ممکن است دهه‌ها تنش بین دو همسایه را از بین نبرد و همچنین منجر به قطع ارتباط آذربایجان با اسرائیل نشود. با این حال برای تهران این امید وجود دارد که اگر آذربایجان از جانب ایران کمتر احساس خطر کند، ممکن است در طول زمان روابطش را با اسرائیل کمتر کند.
اگرچه، عامل نزدیک دیگری، یعنی ترکیه نیز بر روابط آذربایجان و اسرائیل فشار می آورد. ترکیه نزدیک‌ترین متحد آذربایجان است و حتی آذربایجان با آن به نسبت اسرائیل روابط تنگاتنگ تری دارد. پدر علی‌اف و رئیس جمهور پیش از او نیز، رابطه با برادران ترک خود را این‌گونه توصیف کرده‌اند: “یک ملت و دو دولت”.

در سال ۲۰۲۰، آنکارا نيز سلاح‌های کلیدی را فراهم کرد، هرچند کمتر از اسرائیل. همچنین به آموزش ارتش آذربایجان کمک کرد و شبه نظامیان سوری را برای جنگ در نارگونو-قره‌باغ مستقر کرد. بر خلاف علی‌اف، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوري ترکیه، از زمان آغاز درگیری غزه به شدت از اسرائیل انتقاد کرده است. اسرائیل و ترکیه دیپلمات‌های خود را فراخواندند، و این در حالیست که اردوغان برخی از معاملات تجاری را قطع کرده است.
مایکل روبین از موسسه امریکن اینترپرایز، گمان دارد که خشم اردوغان از اسرائیل ممکن است در نهایت روابط آذربایجان و اسرائیل را “نابود” کند و رئیس‌جمهوری ترکیه نیز خواستار پاسخ قوی‌تر متحد خود در مورد غزه است.

با وجود نفوذ بالقوه آنکارا بر باکو، روابط بین اسرائیل و آذربایجان ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد. آذربایجان برای این روابط ارزش قائل است و حتی در مواجهه با فشار ترکیه برای قطع آنها تردید دارد و تمایلی به تسلیم نخواهد داشت.
باکو احتمالا امیدوار است که قبل از هرگونه فشار از سوی آنکارا آتش‌بس اعلام شود و به آن اجازه داده شود تا روابط نزدیک و بی‌سروصدایش را با اسرائیل، آن هم تحت نظارت کمتر، ادامه دهد.