میراث موسیقی فولکلور فلسطینی گنجینه‌ای بزرگ و ثروتی ملی محسوب می‌شود؛ چرا که دارای ویژگی‌هایی است که به راستین‌ترین شکل، روحیه، اصالت و فرهنگ مردم فلسطین را بیان می‌کند. موسیقی فولکلور فلسطینی سرشار از تمام معانی و مفاهیمی است که واژه «فولکلور» در بر دارد. بر اساس مطالعه‌ای با عنوان«میراث موسیقی فولکلور فلسطین: ویژگی‌ها، عناصر و راه‌های حفظ آن» توسط پژوهشگر دکتر احمد عبدربه از دانشگاه ملی النجاح، می‌توان موسیقی فولکلور فلسطین را به چهار دسته تقسیم کرد:
۱. موسیقی آوازی (بدون ساز)
این نوع موسیقی تنها از حنجره انسان تولید می‌شود و توسط گروه‌های مردمی بدون همراهی سازهای موسیقی اجرا می‌شود.
۲. موسیقی سازی (بدون کلام)
این نوع موسیقی تنها با استفاده از سازهای فولکلور و بدون همراهی آواز اجرا می‌شود.
۳. موسیقی آوازی-سازی
این نوع موسیقی ترکیبی از آواز و ساز است که به صورت همزمان اجرا می‌شود.
۴. موسیقی رقص‌های فولکلور
این موسیقی همراه با رقص‌های محلی اجرا می‌شود و خود به دو بخش تقسیم می‌شود:
– موسیقی سازی رقص‌پذیر
– موسیقی آوازی-سازی رقص‌پذیر
مقام‌های موسیقی فولکلور فلسطینی
مقام‌های موسیقی فولکلور فلسطینی به‌طور کلی شبیه به مقام‌های موسیقی سنتی عربی هستند، هرچند از نظر تنوع و تعداد کمی محدودترند. این مقام‌ها از مقام‌های شرقی عربی (مانند بیاتی، راست، نهاوند، سیکا، هزام، عجم، صبا، حجاز و غیره) گرفته شده‌اند. آنچه موسیقی فلسطینی را متمایز می‌کند، وجود ربع‌پرده‌ها (فواصل کوچکتر از نیم‌پرده) در ساختار آن است که از ویژگی‌های مهم موسیقی شرقی به‌شمار می‌رود.
ساختار ملودیک
جمله‌های موسیقی فلسطینی معمولاً از ۴ تا ۶ نت تشکیل می‌شوند. فواصل و گام‌های به‌کاررفته در آن، همانند موسیقی کلاسیک عربی است. می‌توان گفت که ساختار موسیقی فلسطینی ریشه در موسیقی کهن عربی دارد.
ریتم (ايقاع)
ریتم یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آهنگ‌های فولکلور عربی است. در واقع، ریتم پایه‌ی شعر است و هر نوع آوازی بر اساس آن شکل می‌گیرد. در موسیقی فلسطینی نیز ریتم‌های متنوعی وجود دارد که هرکدام حال‌وهوای خاص خود را به قطعه می‌بخشند.
ايقاع در موسیقی فولکلور فلسطینی: منبعی از غنا، قدرت و تنوع است. ریتم در موسیقی فولکلور فلسطینی یکی از عوامل غنا، قدرت و تنوع به شمار می‌رود. بیشتر ریتم‌های مورد استفاده در این موسیقی ساده هستند، تعداد کمی مرکب اند و به ندرت از ضرب‌های عرجاء (ریتم‌های نامتقارن) استفاده می‌شود.
سازهای کوبه‌ای: قلب تپنده موسیقی و رقص فلسطینی
سازهای کوبه‌ای جایگاه ویژه‌ای در موسیقی فلسطینی دارند و نقش اساسی در همراهی رقص‌ها و آوازهای محلی ایفا می‌کنند. از مهم‌ترین این سازها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– دَف (دف)
– دربکَه (تمبک)
– نقارات (سازهای کوبه‌ای دوگانه)
– مِهباش (نوعی ساز کوبه‌ای چوبی)
– مِزهر (سازی شبیه به دایره با حلقه‌های فلزی)
این سازها نه‌تنها ریتم را می‌سازند، بلکه حال‌وهوای شاد و پرانرژی موسیقی فلسطینی را نیز خلق می‌کنند. البته موسیقی فلسطینی محدود به این سازها نیست بلکه سازهایی مانند یرغول( ساز بادی مثل نی) یا عود( ساز زهی) هم در آن نقش جدی دارند.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد موسیقی فولکلور فلسطینی
موسیقی سنتی فلسطین، همچون دیگر گونه‌های موسیقی عربی، از چندین ویژگی متمایز برخوردار است که به آن هویتی خاص می‌بخشد:
۱. تنوع مقام‌ها (تعدد الطبوع)
موسیقی فلسطینی همانند دیگر سبک‌های موسیقی عربی از تنوع مقام‌های متعددی بهره میبرد که هر کدام حال‌وهوای خاص خود را ایجاد می‌کنند.
۲. ملودی تک‌خطی (لحن مفرد مونوفونیک)
این موسیقی عمدتاً بر اساس ساختار ملودیک تک‌صدایی (مونوفونیک) بنا شده است که در آن تمام سازها و صداها در یک خط ملودیک واحد حرکت می‌کنند.
۳. بداهه‌پردازی (الارتجال)
بخش‌هایی از اجراها غالباً به صورت بداهه اجرا می‌شوند که این امر به هنرمندان فضای خلاقانه‌ای برای بیان احساسات خود می‌دهد.
۴. غلبه اجرای آوازی (الأداء الصوتي)
آواز نقش محوری در این موسیقی ایفا می‌کند، به‌طوری‌که:
– قطعات توسط تک‌خوان‌ها یا گروه‌های کر اجرا می‌شوند
– از تمام قابلیت‌های صوتی انسان به ویژه در تک‌خوانی‌ها نهایت استفاده می‌شود
– تکنیک‌های آوازی پیچیده‌ای به کار گرفته می‌شود
این ویژگی‌ها در کنار هم موسیقی فولکلور فلسطینی را به هنری زنده و پویا تبدیل کرده‌اند که عمیقاً با فرهنگ و هویت مردم این سرزمین گره خورده است.
دیگر ویژگی‌های موسیقی فولکلور فلسطینی
۱. کوتاهی جملات موسیقایی
جملات موسیقایی در آهنگ‌های فولکلور فلسطینی بسیار کوتاه هستند:
– معمولاً از ۸ میزان(مازور) تجاوز نمی‌کنند
– به ندرت برخی آهنگ‌ها به ۱۲ میزان می‌رسند
– مثال‌های شاخص:
آهنگ «علی دلعونا» و «ع الاوف مشعل»: هر کدام ۶ میزان
آهنگ «وسعوا الساحة» و «جفرا»: هر کدام ۸ میزان
(مازور (میزان) در موسیقی چیست؟
مازور (به فرانسوی: Mesure، در انگلیسی: Bar یا Measure) یکی از واحدهای ساختاری موسیقی است که برای سازماندهی زمان در قطعات موسیقی استفاده می‌شود.)
– در موسیقی فولکلور (مثل موسیقی فلسطینی)، کوتاهی مازورها باعث سادگی، یادگیری آسان و قابلیت تکرار می‌شود.
این ساختار مختصر و موجز نشان‌دهنده:
– سادگی و خودجوشی موسیقی مردمی
– قابلیت اجرای جمعی و مشارکتی
– سهولت در حفظ و انتقال سینه‌به‌سینه
– تناسب کامل با حرکات رقص‌های محلی
سادگی و کوتاهی این جملات موسیقایی:
– باعث ماندگاری و گسترش آن در میان مردم شده است
– به نوازندگان و خوانندگان امکان بداهه‌پردازی می‌دهد
– بازتاب‌دهنده زندگی ساده و صمیمی مردم فلسطین است
– از ویژگی‌های منحصر به فرد موسیقی اصیل فلسطینی محسوب می‌شود
۲. ویژگی مقامی:
بیشتر آهنگ‌های فولکلور فلسطینی بر اساس مقام‌های عربی ساخته شده‌اند. در ادامه نگاهی تحلیلی و گذرا به این آهنگ‌ها و مقامات خواهیم داشت:
مقام‌های غالب در موسیقی فلسطینی:
۱. مقام بیاتی (مقام مسلط):
– آهنگ‌هایی مثل:
– «علی دلعونا»
– «یا ظریف الطول»
– «وسعوا الساحة»
– «جفرا»
– «وین ع رام‌الله»
– «یا بنت یالی فی السهل»
که حس و حال حس نوستالژیک و عاطفی دارد و اغلب برای بیان غم‌وطن، عشق و یادآوری خاطرات استفاده می‌شود.
۲. مقام راست (در رتبه دوم):
مثال‌ها:
– «حسنک یا زین»
– «ردی مندیلک»
– «لوحی بطرف مندیلک»
– «حنینی یا ما»
که حالتی باشکوه و متعادل دارد و معمولاً برای آهنگ‌های حماسی یا شاد با وقار به کار می‌رود
۳. مقام سیکا (مقام سوم):
از جمله:
– «احلق یا حلاق»
– «بین الدوالي»
– «علی المانی»
– «علا ویا دینی علا»
این مقام حسی رازآلود و شرقی دارد و در موسیقی‌های عرفانی یا آهنگ‌های پراحساس استفاده می‌شود.
۴. مقام حجاز:
مانند:
– «هدی یا بحر»
– «ع الاوف مشعل»
– «یا مايلة ع الغصون»
حجاز حالتی سوزناک و گرم دارد و اغلب برای بیان اشتیاق، دوری و موسیقی‌های پراحساس مناسب است
موسیقی و آواز کودکان:
آهنگ‌های کودکان معمولاً بر اساس:
– گام‌های بزرگ (مقام عجم)
- گام‌های کوچک (مقام نهاوند)
مقام عجم شاد و انرژی‌بخش است و معمولاً در آهنگ‌های مخصوص کودکان یا ترانه‌های شاد استفاده می‌شود
۳. ابعاد ملودیک در موسیقی فولکلور فلسطینی
در آهنگ‌های سنتی فلسطینی، فواصل ملودیک معمولاً ساده و محدود به محدوده یک اکتاو (دیوان) هستند. ویژگی‌های اصلی این فواصل عبارتند از:
فواصل کوچک و ملایم:
– بیشتر از فاصله دوم (مثل دو تا ر)
– فاصله سوم (مثل دو تا می)
– و فاصله چهارم (مثل دو تا فا) استفاده می‌شود.
فواصل بزرگ نادر هستند:
– استفاده از پرش‌های ملودیک (مثل فاصله پنجم) کمتر دیده می‌شود.
– این ویژگی باعث می‌شود ملودی‌ها پیوسته و روان به نظر برسند.
حرکت موج‌وار ملودی:
– ملودی‌ها معمولاً به شکل پلکانی (بالارونده یا پایین‌رونده) حرکت می‌کنند.
– این ساختار به آهنگ‌ها حسی روان و آوازگونه می‌دهد.
۵. ریتم (ايقاع)
ریتم یکی از برجسته‌ترین عناصر زبان موسیقی است که:
– ضرب‌آهنگ و حرکت ملودی‌ها را تنظیم می‌کند
– به آهنگ جان می‌بخشد
– ساختار و چهارچوب مشخصی به موسیقی می‌دهد
در موسیقی فولکلور فلسطینی، ریتم مانند قلب تپنده‌ای است که:
– پایه‌گذار رقص‌های محلی است
– حس شادی و انرژی را منتقل می‌کند
– ارتباط عمیقی با شعر و ترانه برقرار می‌سازد
مثل ریتم‌های شاد و پرتحرک در آهنگ‌هایی مثل “دلعونا” یا “زفّة”، شنونده را به حرکت و پایکوبی وا می‌دارد!
ریتم در موسیقی فولکلور فلسطینی همچون نبضی زنده جریان دارد و ساختار اساسی این هنر اصیل را شکل می‌دهد. این عنصر حیاتی نه تنها چهارچوب زمانی دقیقی برای ملودی‌ها ایجاد می‌کند، بلکه با نظم بخشیدن به حرکت نتها و حفظ وزن موسیقایی، هسته اصلی هر اثر را تشکیل می‌دهد.
ویژگی منحصر به فرد ریتم در این موسیقی، قدرت شگفت‌انگیز آن در خلق فضاهای عاطفی و روانی است. این ریتم‌های پویا به سرعت شنونده را در خود غرق کرده و دنیایی سرشار از احساس و هویت فرهنگی خلق می‌کنند. هر آهنگ فولکلور فلسطینی بر بستر وزن‌های ریتمیک منظمی شکل گرفته که در دو سطح ظاهر می‌شوند: از یک سو ریتم درونی که به روابط ظریف زمانی بین نتها می‌پردازد، و از سوی دیگر ریتم بیرونی که با الگوهای ضربی ثابت و مشخص همراهی می‌شود.
این سیستم ریتمیک پیشرفته، با پیوندی ناگسستنی به ملودی‌ها، نه تنها ساختار هنری آثار را کامل می‌کند، بلکه همچون پلی مستحکم، مخاطب را به عمق فرهنگ غنی و هویت اصیل فلسطینی رهنمون می‌سازد. هر ضرب این موسیقی، روایتی است از تاریخ و هویتی که نسل به نسل منتقل شده و امروز به عنوان میراثی فرهنگی زنده و پویا ادامه حیات می‌دهد.
در موسیقی فولکلور فلسطینی، وزن‌های آهنگ‌ها از تنوع خاصی برخوردارند که هر کدام حال و هوای منحصر به فردی ایجاد می‌کنند:
وزن‌های اصلی در موسیقی فلسطینی:
۱. وزن دوتایی ساده (۴/۲)
– ریتمی شاد و پرتحرک مناسب برای رقص‌های جمعی
– نمونه‌ها:
“علی دلعونا”
“ع الاوف مشعل”
“یا خاتم”
“یا ظریف الطول”
“وسعوا الساحة”
“طلت خیلنا”
۲. وزن چهارتایی ساده (۴/۴)
– ریتمی روان و همه‌فهم با کاربرد گسترده
– نمونه‌ها:
“لیا و لیا”
“جفرا”
“یا غزیل”
“مرمر زماینی”
“ع المانی”
“یا زائرین النبی”
۳. وزن سه تایی ساده (۴/۳)
– حالتی سیال و موزون با حس خاص
– نمونه‌ها:
“فی السما غیمة”
“ع الننی”
“بالله علیک یا شلبی”
۴. وزن‌های ترکیبی
– ۸/۶: ریتمی پویا با حالتی نرم
“ع القهوجی”
“شعرک یا فلانة”
“مین دق ع الباب”
– ۴/۵ (وزن عرج): ساختاری نامتعارف و جذاب
“حسنک یا زین”
“والله لازرعک بالدار”
این تنوع وزنی نشان‌دهنده غنای موسیقایی این فرهنگ است که از ساده‌ترین ریتم‌ها تا ساختارهای پیچیده را دربر می‌گیرد. هر وزن با توجه به کاربرد و فضای آهنگ انتخاب شده‌است؛ وزن‌های دوتایی بیشتر برای ترانه‌های شاد و رقص‌ها استفاده می‌شوند، در حالی که وزن‌های ترکیبی برای ایجاد حال و هوایی خاص و منحصر به فرد به کار می‌روند.
موسیقی زِجَلی
موسیقی فولکلور فلسطینی، این گنجینهٔ زندهٔ فرهنگی، در کنار ترانه‌های منظم و موزون، گونه‌های بدیعی از بیان موسیقایی را نیز در خود جای داده است. ترانه‌های زجلی که با بیانی آزاد و روان اجرا می‌شوند، جلوه‌ای اصیل از هنر مردمی این سرزمین به نمایش می‌گذارند.
عتابا و شروقیات، به عنوان شاخص‌ترین نمونه‌های این سبک، همچون موالهایی جاندار و پرشور، بی‌آنکه خود را در چارچوب وزن‌های مشخص محدود کنند، روایتگر داستان‌ها و احساسات مردم فلسطین هستند. این ترانه‌ها با حالت تغزلی و روایی خود، فضایی صمیمی و خودجوش خلق می‌کنند. آثاری مانند “المعنی” و “ابو الزلف” با ترکیب هوشمندانهٔ بخش‌های آزاد و موزون، نمونه‌های درخشانی از این هنر مردمی به شمار می‌روند.
ریتم در این موسیقی، نقشی فراتر از حفظ وزن ایفا می‌کند. این عنصر حیاتی با زبان بی‌زبانی، شنونده را به دنیای ترانه می‌کشاند، عواطف او را برمی‌انگیزد و بی‌آنکه خستگی به دل راه دهد، مخاطب را تا پایان اثر همراهی می‌کند. این جادوی ریتم است که جمع را به همدلی و همراهی وا می‌دارد.
سازهای کوبه‌ای، ستون فقرات این موسیقی پویا هستند. طبله با ضرب‌های استوارش پایه را می‌سازد، دف با صدای شادابش رنگ می‌پاشد و مهباش با طنین عمیقش به ریتم ژرفا می‌بخشد. این سه‌گانهٔ صوتی، در هماهنگی کامل، چنان فضایی می‌آفرینند که گویی هر ضربشان با قلب شنونده می‌تپد.
این پیوند شگفت‌انگیز بین بیان آزاد زجلی و نظم ریتمیک، موسیقی فلسطینی را به رسانه‌ای توانمند برای روایت شادی‌ها و غم‌ها، آرزوها و مقاومت‌های یک ملت تبدیل کرده است. در این میان، سازهای کوبه‌ای نه فقط ابزار موسیقی، که پل‌های ارتباطی زنده‌ای هستند که نوازندگان و شنوندگان را در تجربه‌ای مشترک از هویت و فرهنگ سهیم می‌کنند.
امروزه خوانندگان مختلفی از جمله نای برغوثی، آیه خلف، دلال ابوآمنه و ثنا موسی مشغول بازخوانی ترانه‌های فلسطینی و محلی هستند.
